Nazio Batuen Giza Eskubideetarako Goi Mandatariaren Bulegoak joan zen abenduaren 1ean “Eskubide Kulturalei eta Ondare Kulturalaren Babesari buruzko Sesio arteko Jardunaldia” antolatu zuen Genevan. Bertan egon zen Maider Maraña, Baketik-eko zuzendaria, kultura-ondarean eta giza eskubideetan aditu gisa hitzaldia ematen. Jarraian, bere hitzaldia osorik argitaratzen dugu.
2. Saioa. Krisian dagoen kultura-ondarea eta kultura-ondarea babesten lan egiten duten kultura-eskubideen defendatzaileen lana babestea.
Gure parte hartzea Jardunaldi honetan, aldi berean, pozgarria da, Nazio Batuek eta beste erakunde batzuek krisietan kultura-ondareari buruzko eztabaida sustatzea erabakigarria delako. Baina tristura ere eragiten digu, oso ondo baitakigu ondarea suntsitzea eguneroko errealitatea dela oraindik, era askotako krisietan.
Beraz, garrantzitsua da onartzea krisietan atentatuak eta ondarearen suntsipena gertatzen direla eta gertatuko direla. Horregatik, nire gaurko hitzaldiak horren aurka borrokatzeko ditugun funtsezko bi tresna indartu nahi ditu: edozein krisiren aurreko eta ondorengo aldiak.
Gaur defendatu nahi dut, gure erakundeetan, askotan ahaztu egiten dugula funtsezkoa dela prebentziozko ikuspegiak eta formulak sortzea gatazkak sortu aurretik eta krisiak eztanda egin aurretik. Aldi berean, tentsio-gune handiena gainditu ondoren, eskubideen ikuspegia ez dugu beti ondarea berreraikitzeko formuletan txertatzen. Are gehiago, ez ditugu sistematikoki aplikatzen egia, justizia, erreparazioa eta ez errepikatzeko bermearen logika, hori baita gaur azpimarratu nahi dudan beste ideia bat.
Aurretikako aukerei erreparatuta lehenik, krisirik gabeko aldiak une egokia dira komunitateen prestakuntzan eta ahalduntzean lan egiteko. Ondarearen babesak kontserbazio-alderdietan oso zentratuta jarraitzen du, eta ez dugu jardunaldi honen izenburuak eskatzen digun hortan oinarrituriko politikarik, ezta erantzunik emango dion lan-formularik ere: eskubide kulturalak, ondareari aplikatutako eskubideen ikuspegia.
Eskubide kulturalen defendatzaileak nortzuk diren ere ez dugu argi. Ez diogu ikuspegi hori aplikatzen ondareari. Eta ikuspegi hori aplikatzen dugunean, oso ikuspegi hertsitua dugu etiketa hori nori eman, eskubide kulturalen defendatzailetzat nori jo.
Komunitateak, zalantzarik gabe, krisi garaian borrokatzeko gure baliabideetako bat dira, baina horiek babesteko gai izan behar dugu, jendeak bere burua halakotzat har dezan. Ondarea identifikatzeko eta babesteko prozesu parte-hartzaileak behar ditugu. Gaur nabarmendu nahi dudan tresnetako bat, beraz, tokiko mapa kultural partizipatiboak dira. Kultura-kartografiak edo kulturaren tokiko mapak bezalako tresnak, komunitate bateko talde guztiekin partaidetzan egiten direnean, sinergiak eta gure kultura-ingurunea eta ondare immateriala ulertzeko beste modu batzuk sortzen dira. Ikuspegi horiek ondarea gehiago bereganatzea bermatzen dute, eta komunitate horiek aintzat hartzen duten baliabide gisa hartzen laguntzen dute. Ondareaz jabetzea funtsezkoa da ondarea babesteko.
Horrela, ondarea identifikatzeko eta babesteko dinamika parte-hartzaileak aplikatu diren hiri eta herriek erantzun hobeak ematen dizkiote krisiari. Hori guztiz frogatuta dago beste hondamendi mota batzuetan, naturaletan eta abarretan, eta ondare-eremuan ere agerikoa da: haren parte sentitzen den komunitateak hobeto identifikatzen eta babesten du ondarea krisia iristen denean. Eta, jakina, jende horrek joera izango du ondarea ez suntsitzeko beste batzuekin gatazkan edo gatazka komunitario batean.
Argi dago eskubideetan oinarritutako ikuspegi bat behar dugula gure hiri eta eskualdeetan kulturekin lan egiteko moduan: parte-hartze inklusibotik, emakumeekin, nagusi ez diren komunitate kulturalekin, gure gune babestuen zerrenda luzeetan biltzen ez den ondarearen jabe sentitzen direnen ahotsak entzunez.
Era berean, pertsona horiek guztiak eskubide kulturalen defendatzailetzat hartu beharko lirateke. Baina, horretarako, prozesuak bultzatu behar ditugu, bai komunitatean, bai profesionalen artean, perspektiba aldaketa hau sustatzeko: ondasuna kontserbatzetik, pertsonak beren bizitza kulturalean babestera. Ez da aldaketa erraza, ezta azkar egingo duguna ere. Denok izango dugu asko ikasteko eta desikasteko. Baina eredua aldatzea beharrezkoa da.
Hobeto prestatutako eta gaitutako komunitate eta profesional horiek hobeto erantzungo diote krisialdietan suntsipen orori. Baina, prebentzioarekin ere, krisiak gertatuko dira.
Hori dela eta, krisien ondoren, orain funtsezko beste aldi batera aldatuz, prebentzio-neurriak hartu baditugu, errazago identifikatu ahal izango ditugu ondareari eragindako kaltek, eta, batez ere, formula hobeak sortu ahal izango ditugu egoera lehengoratzeko. Eta hemen defendatu nahi dut gaur gauden erakunde honetan giza eskubideen beste urraketa batzuetarako oso ondo ulertzen den zerbait: behin krisia gaindituta, erreparazio-prozesuen unea da.
Eskubideak urratu ondoren, erreparazioa beharrezkoa da: bai banaka, bai komunitatean. Hainbat elkartek, hala nola ICCROMek, jarraibide onak dituzte gai horren inguruan, baina haien aplikazioa oraindik ere eskasa da. Galdutako ondarea identifikatzea, egoerari aurre egiteko aukerei buruzko erabaki kolektiboa hartzea. Etsipen-prozesuen unea da, mina gogorarazten duten elementuak ikusarazteko, biktimei beren errealitatea birkonfiguratzeko eta berriro ez gertatzeko bermeak sustatzeko. Eraldatu ahal izan diren ondare immaterialaren adierazpenak birdefinitzeko prozesuak beharko ditugu. Agian adierazpen-forma berriak sortuko dira, bizi izandako krisi eta gatazken ondorioz. Trauma kolektiboari heltzeko garaia da.
Krisiak gainditzeak lan gogorra eskatzen du, baldin eta haiengandik ikastea eta ez errepikatzea bada helburua. Aldi berean, eskubide kulturalak urratu zaizkien komunitate gisa, horretan lan egiteko espazioak beharko dituzte, eta – etorkizuneko krisi berrien aurreko aldi gisa – tresnak sortzeko eta ahalduntzeko, partaide sentitzen diren ondarea gehiago eta hobeto babesten jakiteko.
Batzuetan gure hitzak desenfokatuak edo lausoak dirudite. Baina gaur hemen adibide argi bat ikusi dugu: Argentinako krisi bati lotutako leku baten kultur arauen araberako babesak aukera berri bat sortu du, beste edozein herrialdetan ere gerta daitezkeen aldaketei aurre egiteko. ESMA ohia UNESCOren Munduko Ondarearen Hitzarmenaren pean babestea krisirik gabeko garaietan eraikitako tresna bat da, oraindik defendatu behar den ondarearen inguruan defentsa eta ahalduntzea sortzeko eta komunitatean konponketa-prozesuak sortzeko. Hau adibide bat besterik ez da milaka lekuren artean, Mali beste bat izan liteke.
Arau-esparrua funtsezkotzat joko nukeen eta eskura dugun tresnetako bat da. Esparru juridikoak ez du, nahitaez, erkidego osoa ordezkatzen, gaur egun ondarearekin lotutako arau-esparrua ulertzen den moduan; beraz, ondareari buruzko legeria egokitzea, gatazka-ikuspegia barne, erabakigarria izan liteke.
Horrela, bada, krisiekin lotutako guneak nazioarteko kultura-ondarearen arau-esparruan sartzea da gaur hizpide dugun gaiaren azken aurrerapenetako bat: krisialdiei eta gatazkei lotutako edo sortutako ondarearen arau-esparrua indartzea etorkizuneko lan-kontua izan beharko litzateke guretzat. Hemen dugu egiteko bat.
Hori dela eta, amaitzeko, krisi aurreko garaietan egindako lan esanguratsu baten defentsa nabarmendu nahi dut, berariazko gomendio batekin: komunitate guztiek parte hartzen duten kultura-kartografiak sustatzea, emakumeen parte-hartzea bereziki kontuan hartuta.
Prozesu horiek maila anitzeko gobernuek eta nazioarteko eta tokiko erakundeek babestu behar dituzte. Eskubide kulturalen defendatzaile posibleekin lan egitea funtsezkoa da etorkizuneko krisien eta ondarearen suntsiketaren aurrean indartzeko. Emakumeek eta gutxiengoen komunitateek lehentasunezko arreta izan behar dute. Gainera, emakumeak dira, gatazka osteko egoeretan eta krisien ondoren, gizarte kaltetuak berreraikitzeko funtsezko kolaboratzaileak. Eta kontuan izan behar dugu garrantzitsua dela komunitateko ahots guztiak entzutea.
Ez ditugu beti eskubideen titular edo biktima gisa tratatzen beren eskubide kulturalak urratuak izan dituztenak. Krisiaren ondoren, beti ez diogu komunitateari tokiarekin berriro lotzen uzten, baizik eta bisitari edo turista gisa tratatzen ditugu. Ez dugu beti espazio eta aukera berririk sortzen erasandako ondare ez-materiala aldatzeko. Baina ondare kulturala funtsezkoa da erreparazio-prozesuetarako, aurreko Eskubide Kulturalei buruzko Errelatore Bereziak eta Egiari, Justiziari, Erreparazioari eta Ez Errepikatzeko Bermeari buruzko Errelatore Bereziak aztertu zuten bezala.
Azken batean, beharrezko ikuspegi-aldaketa indartzeko konpromisoa hartu behar dugu, kontserbazio materialetik eskubideen titularrek kultura-ondarea defendatzera, eta, halaber, defendatzaile horien eskubideak defendatzera, modu zabalago eta inklusiboagoan. Pertsona horiek izango dira gure benetako baliabide eraginkorrak, krisi eta gatazken aurretik aurrea hartzeko, bitartean aurre egiteko eta ondoren berreraikitzeko.
Eskerrik asko.
Maider Maraña
Geneva, 2023ko abenduaren 1ean