«Memoria, ikuspegi feminista lokal-global batetik, bizikidetza baketsua eraikitzeko tresna gisa» proiektuaren baitan, Mugen Gainetik eta Baketik-en lankidetzarekin egin dena, Aitana Jáñez Pedrayes ikerlariak egindako Master Amaierako Lanaren artikulua
Master Amaierako Lan (MAL) hau ezinegon pertsonal batetik sortu da, Euskadin jaio eta hazitako gazte gisa, euskal gazteriak gure historia hurbilaren gainean duen ezjakintasuna ulertu eta azaltzeko, isiltasunaren espirala hausteko eta Euskadin gazteek bake eragile gisa duten potentziala esploratzeko asmoz. ETAren desegitea, eta horrekin batera indarkeriaz, beldurrez eta mesfidantzaz jositako bost hamarkada baino gehiagoren amaiera, duela sei urte bakarrik gertatu bazen ere, badirudi euskal gizarteak orrialdea pasatu duela bere historiaren zati hori guztiz “irakurtzera” iritsi gabe.
Euskadin bakea eraikitzeko konpromisoa duten pertsonekin foku-talde baten bidez gazteek eta gazteentzat egina, memoria eraikitzeko elementuetako bat da MAL hau Baketik-ek eta Mugen Gainetik elkarteak elkarrekin duten proiektuaren baitan (“Memoria, ikuspegi feminista lokal-global batetik, bizikidetza baketsua eraikitzeko tresna gisa”) .
Euskadiren kasuaren berezitasunak aztertuta, bake prozesua ez baitzen amaitu bake akordio batean, ohiko beste prozesu batzuetan bezala, eta gizarte zibilak horretan duen rol garrantzitsua kontuan hartuta, ikerketak azpimarratzen du Euskadin gatazka bat zegoela, eta oraindik ere existitzen dela, ETAren jarduera armatuaz harago. Indarkeriaren amaierarekin ez da erabateko bakerik iritsi, eta euskal gizarteari eragiten dioten erronka politiko eta identitarioek hor jarraitzen dute.
Hala ere, deskonexio bat dago azken hamarkadetan bakea eta bizikidetza eraikitzeko egin den ahaleginaren eta belaunaldi berriei historia hurbila transmititzeko moduen artean, belaunaldi horiek lan emankor horren erreleboa har dezaten. Gertatu zena gogoratzeko eta kontatzeko moduari buruzko adostasunik ezak isiltasunak, tabuak eta indarkeriaren normalizazioa sortu ditu, eta horrek, oro har, konpontzeke dagoen gatazkarik ez dagoelako ideia sortu du gaztaroan, eta, ondorioz, bakea eraikitzeko lana jada ez dela beharrezkoa. Memoria horren transmisioari modu etiko eta giza eskubideetan oinarritutako batean heltzen ez bazaio, gazteei gorrotoa berpiztu gabe iraganari aurre egiteko aukera emango diena, iraganean indarkeria legitimatu zuten patroiak eta narratibak errepikatzeko arriskua dugu.
Hemen, memoriak –eta bereziki memoria kritiko eta inklusiboak– funtsezko papera jokatzen du elkarbizitza baketsua eraikitzeko. Ikerketak erakusten duenez, Euskadiko gatazka aurrez aurre dauden narratibetatik interpretatzen da oraindik, eta horrek elkarrizketa eta adiskidetzea zailtzen ditu. Horrek, elkarrizketa inklusiboa sustatu beharrean, gizartea are gehiago polarizatzera jotzen du. Elkarrizketatutako gazteek “belaunaldien arteko desmemoriaz” hitz egin dute: gatazkari buruzko hezkuntza inklusibo eta kritikorik ez dagoenez, askok ez dituzte gertaera historikoak edo haien inplikazioak ezagutzen, eta horrek, kasu batzuetan, deskonexioa eragiten du, eta, beste batzuetan, baita erradikalizazioa edo indarkeriaren legitimazioa ere. Eskolak, gazteak sozializatzeko eta munduaz duten ikuspegia eraikitzeko gune nagusi gisa, bakerako hezkuntza jaso beharko luke, euskal gatazkari ikuspegi historiko eta etiko batetik helduko diona, horrela belaunaldien arteko desmemoriari aurre egiten laguntzeko eta gazteak bake prozesuan eragile aktibo gisa inplikatzeko.
Era berean, nire ikerketak Euskadiko indarkeriaren historia hurbila nola transmititu den galdetzeaz gain, gazteek prozesu horietan bake-eragile gisa nola parte hartzen duten eta erabateko parte-hartzerako zein erronka dituzten ere galdetzen du. Emaitzen arabera, euskal gazteriak bakearen ikuspegi zabala eta konplexua du, eta gai politikoak, sozialak eta egiturazkoak biltzen ditu. Bakea, beren ikuspegitik, ez da gatazka armaturik ez egotera mugatzen, baizik eta egunerokoan zeharkatzen dituzten justizia sozialeko problematika askotarikoak hartzen ditu, bereziki genero gaiak. Ildo horretan, proiektuak bat egiten du Euskal Herriko bakeari buruzko tokiko kritika feministarekin ere, zeinak argudiatzen duen ezin dela benetako bakerik egon egiturazko indarkeriak irauten duen bitartean, emakumeei eta identitate ez-normatiboei modu berezian eragiten dietenak barne. Bakea gazteen ikuspegitik ulertzen denean, motibazio politikoko gatazkatik harago hedatuz, gazteak identifikatuago sentitzen dira horrekin, eta, beraz, interpelatuago sentitzen dira elkarbizitza baketsuan laguntzera.
Azken finean, nire MALak ondorioztatzen du funtsezkoa dela hezkuntza inklusiboa sustatzea, giza eskubideetan eta memoria historikoan oinarritua, belaunaldi berriek eskatzen duten ikuspegi feminista txertatuta. Horrela bakarrik sortu ahal izango dugu bakea maila lokalean zein globalean ulertzen duen espazio bat, non gazteek euren burua aldaketaren protagonista gisa ikusiko duten. Euskadin bakea iraunkorra izatea eta indarkeria ez errepikatzea, neurri handi batean, belaunaldi berriei indarkeriaren erabilerari buruzko memoria kolektibo inklusibo eta kritiko bat helarazteko dugun gaitasunaren baitan dago. Euskal gazteriak parte-hartze handiagoa eskatzen du bakea eraikitzeko prozesuan, eta ezinbestekoa da haien ahotsak entzun eta bideratzea. Ikerketa honen asmoa da ikaskuntza horiek partekatzea eta ikusaraztea, eta espero dugu, memoriaren pieza gisa, Euskadiko bakeari buruzko begirada zabaltzen lagunduko dutela, giza eskubideetan oinarritutako memoria kolektiboari ekarpenak eginez, iragana gogoratzeaz gain, bakea eta justizia soziala gazteriaren eskutik posible izango diren etorkizuna irudikatuko duena.
Aitana Jáñez Pedrayes